In het gebied waar we wonen kun je bijna niet anders dan de paden op, de lanen in. En hoewel we in de vrij nieuwe wijk Skoatterwâld wonen, is alles om ons heen doordesemd van historie. Je ziet het aan de straatnaambordjes met namen van stadhouders, landgoedeigenaren en andere Friese beroemheden uit jaren her. Maar natuurlijk vooral aan de landgoederen met de prachtige statige oude huizen van Oranjewoud, Oranjestein en Klein Jagtlust. En allemaal op minder dan 10 minuten lopen van ons huis.
We wonen op de scheiding van Heerenveen en het dorp Oranjewoud. Dit dorp ligt westelijk van het park dat tegelijkertijd een bos is, dat ook Oranjewoud heet. Een dorp met de rijke historie van landgoederen, uitgestrekte bossen, fraaie lanen en de Overtuin. Het dorp dankt zijn naam aan prinses van Oranje Albertine Agnes van Nassau, weduwe van Willem Frederik van Nassau-Dietz, die hier in de 1676 een landgoed kocht en het de naam Oranjewoud gaf. In die tijd was het populair om een buitenverblijf te hebben. Daarom liet Albertina Agnes tuinen, singels en lange lanen aanleggen die geïnspireerd waren vanuit Frankrijk. Het trok meerdere voorname families naar het dorp. Niet verwonderlijk dus dat hier bovengemiddeld veel landhuizen te vinden zijn.
Regelmatig wandel ik een rondje door de buurt. Ik stap vanuit ons huis via de Prins Bernhardweg al snel het bos in en kom dan door het boslaantje Pieter Heringa Cats en loop daarna via de Koningin Julianaweg en de in barokke-stijl aangelegde Emmalaan, ooit de toegangslaan voor de buitens van Oranjewoud, weer terug naar huis. Op dat stukje van een klein half uurtje kom ik langs het landgoed Klein Jagtlust en enkele grote, tot woonhuisomgebouwde, boerderijen. Ga ik niet het bos in maar vervolg ik mijn weg over de Prins Bernhardweg dan kom ik langs een monumentale boerderij die nog mooi de sfeer uitstraalt van zijn beginjaren. En een beetje verscholen in een zijstraatje staat dan nog een soort boerenbedrijf met een woonhuis ervoor. De route brengt me daarna langs het landgoed Oranjewoud en Oranjestein.
Bij toeval kwam ik erachter dat het gebied in en rondom Oranjewoud uniek is in Friesland vanwege het groot aantal landgoedboerderijen. Dat er in Oranjewoud veel van deze boerderijen waren komt doordat de landgoedeigenaren in Oranjewoud enkele voor die tijd moderne boerderijen lieten bouwen. Ook lieten zij heidevelden ontginnen tot bouwland en grasland. Op deze manier drukten zij een belangrijke stempel op de ruimtelijke ontwikkeling van het gebied. Dat dit voor alle drie de landgoederen geldt, komt vooral doordat de landgoedeigenaren vaak aan elkaar verwand waren en de manier waarop de landgoederen werden gerund, ook op elkaar was afgestemd.
Ooit stonden hier 24 landgoedboerderijen. Ze hoorden bij een van de drie landgoederen in Oranjewoud: Landgoed Oranjewoud, Oranjestein en Klein Jagtlust. Enkele boerderijen hebben hun agrarische functie behouden, anderen zijn gesloopt of hebben inmiddels een woonbestemming gekregen. Van de 24 zijn er nog vijf over. Ik kom er regelmatig langs. Het zijn Semper Virens, Maria Albertina en Donglust, die bij Landgoed Klein Jagtlust hoorden, en Pauwenburg en Prinsenhoeve, de pachtboerderijen van Landgoed Oranjewoud. Samen met de prachtige lanen, tuinen en statige landhuizen zijn deze vijf monumentale boerderijen nog steeds beeldbepalend in Oranjewoud.
Drie voormalige landgoedboerderijen staan op een paar honderd meter van elkaar op de Prins Bernhardweg: Semper Virens, Maria Albertina en Prinsenhoeve. De vierde voormalig landgoedboerderij Donglust staat aan de Koningin Julianalaan, een weg die parallel loopt aan de Prins Bernhardweg. De Pauwenburg vind je een stuk verderop aan de Marijke Muoiwei in het dorpje Brongergea, gemeente Heerenveen.
- Semper Virens
Prins Bernhardweg 31, Oranjewoud. Deze landgoedboerderij is een gemeentelijke monument en in 1875 volgens een ontwerp van architect J.I. Douma uit Leeuwarden in opdracht van Peiter Heringa Cats gebouwd. Semper Virens betekent zoiets als groen blijvend of loofhoudend. In 2017/2018 is de boerderij gerenoveerd. Laurenz Roelevink, een van de oprichters van het voedingssuplementenmerk Body & Fit, heeft het monumentale pand gekocht, verbouwd en bewoont het nu. Via de site van SPARQ kun je een kijkje binnen nemen.
- Maria Albertina
Prins Bernhardweg 41, Oranjewoud. Gebouwd in opdracht van Pieter Heringa Cats. De Maria Albertina hoeve is van buiten nog grotendeels intact gebleven. In 1903 wordt de boerderij voor het eerste officieel Maria Albertina genoemd. De omschrijving luidt: “boerenhuis met schuur en bijgebouwen, tuin, erf en weilanden met wijk te Oranjewoud”. Tot 1994 was het in gebruik als boerderij, maar werd daarna verkocht, mede door de ontwikkelingsplannen rond de wijk Skoatterwâld. Nu bewoont de familie Van der Zee, makelaar in agrarisch vastgoed, de monumentale boerderij.
- Prinsenhoeve
Prins Bernhardweg 69, Oranjewoud. Deze boerderij werd in 1676 door Albertine Agnes. Het ligt ten westen van het huidige landgoed Oranjewoud en was in de 18e eeuw de hofboerderij van het zomerslot van de Friese Nassaus. De naam verwijst hiernaar. Een latere opvolger diende een tijd lang als hofboerderij van het landgoed van de Scheltinga. De boerderij stond bekend als de slotpleats. Helaas is de oude hoeve in 1996 afgebrand. Er is wel weer een nieuwe boerderij gebouwd, maar dat is meer een woonhuis met boerderij en nog maar amper te herkennen als de slotplaats die het was. - Donglust
Koningin Julianaweg 94, Oranjewoud. De stelpboerderij De Donglust is gebouwd in opdracht van G.F. (Key) Bieruma Oosting. De naam Donglust is ontstaan omdat er nooit genoeg ‘dong’ kon worden aangebracht om de schrale zandgrond vruchtbaar te maken. Donglust diende als hofboerderij voor Klein Jagtlust. Het pand was verwaarloosd en in 2019 door de gemeente Heerenveen aan Bob Dijksma, eigenaar van de FNP groep verkocht. Hij liet de boerderij verbouwen tot woonboerderij. - Pauwenburg
Marijke Muoiwei 23, Oranjewoud (Brongergea). Van Pauwenburg rest alleen nog een metalen beeld van een pauw bij het huis dat nu verrezen is op de plek waar de oorspronkelijke Pauwenburg ooit stond. De naam Pauwenburg verwijst naar de oude buitenplaats die hier vanaf de 17de eeuw heeft gestaan. Eerst verbleven hier enkele leden van de familie Van Haren, die vanwege hun functie aan het Hof ’s zomers graag in de nabijheid van het zomerverblijf van de Nassaus vertoefden. De boerderij werd in 1999 gekocht door L. Nieuwe Weme (van de supermarktketen die ooit in Heerenveen begon?) die het pand liet slopen en er een nieuwe woonboerderij liet bouwen. Bij de sloop stuitte men op oude fundamenten en een rioolstelsel en een wagenwiel wat gebruikt werd als mal voor een te bouwen waterput.